Uitgave 127 (mei 2011)
TIJDSCHRIFT HEEMKUNDE HATTEM, NUMMER 127, JUNI 2011.
Heel bijzonder deze keer. Op maandag 6 juni jongstleden is in de Andreaskerk te Hattem een bijeenkomst gehouden. De Vereniging Heemkunde Hattem beleefde een hoogtepunt. De werkgroep Joods Hattem zag het werk van een aantal jaren bekroond en voltooide een studie over de geschiedenis van de joodse gemeenschap in Hattem. Dit werkstuk is opgenomen in een themanummer van ons verenigingsblad, dat we hierbij onder uw aandacht brengen. Het bestuur van Heemkunde Hattem besloot een bijeenkomst te beleggen in de Andreaskerk om het 1ste exemplaar uit te reiken aan burgemeester Wiggers. De kring van genodigden leverde een flink aantal aanwezigen op in onze mooie kerk. Indrukwekkend daarbij was de tegenwoordigheid van heel wat direct betrokkenen uit de joodse samenleving van destijds in onze stad. Zelfs vanuit Israël, Canada en Luxemburg. Vier van hen hielden een toespraak. Er was joodse muziek. Een jong meisje zegde een gedicht. Al met al een plechtig, bij het onderwerp horend gebeuren. Met na afloop een informeel samenzijn in gebouw “De Tinne”.
Hieronder nu een weergave van het boekje van 236 bladzijden.
 |
1.Woord vooraf.
Namens de werkgroep Joods Hattem schrijft Herman van Keulen hoe het initiatief tot de uitgave van dit themanummer is genomen. Daaruit blijkt wat een werk er verzet is om deze geschiedenis vast te leggen als “eerbetoon aan alle joodse inwoners van Hattem die tijdens de Tweede Wereldoorlog slachtoffer zijn geworden van de nazidictatuur.”
2.Joodse sporen in Hattem.
De joodse begraafplaats en de synagoge vallen als zodanig aan te merken.
Enkele bijzonderheden met illustraties spreken voor zich.
 |
 |
3.Joodse diaspora : verspreiding van de joden over de wereld.
Enige informatie uit de joodse geschiedenis wereldwijd is van belang voor de latere detaillering voor die in de stad Hattem.
4. De joodse bevolking in Nederland.
Dit hoofdstuk brengt de lezer een overzicht vanaf de vroegste tijden ( 1295 na Christus) tot na de tweede wereldoorlog. Hier krijgt u helderheid over de medienne, de Sefardische- en Askenazische joden. Tegelijk ook over de ontwikkelingen na de “Kristallnacht” enzovoort tot de vreselijke gebeurtenissen van de oorlog.
5. Joodse gemeenten in Hattem en omgeving.
Een joodse gemeente is vaak breder dan de burgerlijke gemeente. Zo vielen ook Heerde en Epe onder de joodse gemeente Hattem. De joodse gemeente is onlosmakelijk verbonden met het jodendom, dat een totaal visie heeft op alle facetten van leven en dood.
6. De eerste joden in Hattem.
De beschrijving concretiseert zich nu meer en meer op Hattem. De eerste vermelding in het Oud Archief van 1461/1462 en later één uit het Rechterlijk Archief van Hattem van 26 maart 1660. Een joods gezin vestigt zich in Hattem in 1725. Allengs gaan de joden een vast deel van de bevolking vormen. Maar ze blijven afhankelijk van de welwillendheid van de lokale bestuurders. Ze leven bij vergunningen. De gilden voelden zich bedreigd. Daarover kunt u lezen. Natuurlijk komt Herman Willem Daendels ook in het verhaal voor. De joden kregen in de Constitutie van 23 april 1798 een basis voor gelijkstelling met de andere burgers. Maar dat gold alleen tegenover de plaatselijke overheid. Pas onder Koning Willem I was dat voor alle terreinen van kracht.
7. Bevolking in de periode 1829 – 1938.
In 1829 werd in Hattem begonnen met de invoering van een bevolkingsregister. Voor de tijd daarvoor is men aangewezen op kerkelijke en notariële archieven. Dit hoofdstuk heeft een sterk genealogisch karakter. Maar de namen en geslachten laten zich registreren. De families Glas, Van Gelder en Van Gelderen, Cortissos, Kars, Swaab en ga zo maar door. Er werd ook veel in de familie getrouwd. Maar voor het totale plaatje valt ook in dit hoofdstuk veel op te diepen.
8. De synagoge en de joodse gemeente.
Het beschikken over een synagoge is heel wezenlijk. In dit hoofdstuk een gedocumenteerd overzicht van het gebouw, maar ook vermelding van talrijke zaken daaromheen. Zoals van de huissynagoge aan de Adelaarshoek 7, die de heer Remmerts verwerkte in de omslag van het boekje.
Heel boeiend weet de schrijver de ontwikkelingen te tekenen en helder te maken. De verschillende illustraties ondersteunen dat. De personen, die in dit alles een rol speelden komen ook aan bod. Dat vindt z’n hoogtepunt in het laatste gedeelte over David Cortissos, geboren op 13 februari 1849 en overleden op 2 januari 1941 te Hattem. Deze man heeft niet alleen heel veel betekend voor de joodse gemeenschap, maar ook voor de burgerlijke gemeenschap van Hattem. Hij was gemeenteraadslid van 1915 tot 1919.
9. Joodse begraafplaatsen.
Hier volgt een beschrijving van de betekenis van de joodse begraafplaatsen. De gewoonten en regels zijn op onderdelen verschillend. Ze liggen meestal buiten de bebouwde kom. De lichamen zijn onrein en daarvoor is geen plaats binnen de grenzen van een dorp of stad. Ook hier verschil tussen Sefardisch en Askenazisch, een liggende of een staande grafsteen. Hattem heeft een Askenazische begraafplaats.
10.De joodse bevolking in de periode 1939 – 1945.
Dit hoofdstuk confronteert direct met de lotgevallen van enkele families uit Hattem. Enkelen woonden er maar kort, omdat ze zich pas tegen de oorlog in Hattem vestigden. De foto’s van nog bestaande woningen waar ze gewoond hebben maken alles tastbaarder.
11. Anti-joodse maatregelen.
Uit dit deel van het themanummer blijkt van welke betekenis de anti-joodse maatregelen waren. Ritueel slachten, de Ariërverklaring de aanmelding en registratie van joodse burgers, de gevolgen voor de Hattemer joden komen op de lezer af. Vele namen maken de verhalen transparant. Wat een stelselmatige discrimininatie. De Jodenster, het beeld van de scheiding en isolatie. Emaillefabriek “Gelria”, lederwarenfabriek “Welma”, firma J. de Vries, firma M. Klatser en firma M. van Gelderen, de geschiedenis komt weer boven.
12. Protest tegen anti-joodse maatregelen.
Vervolgens een weergave van de reacties van de plaatselijke overheid, de houding van de kerken en van de burgers in het algemeen. Schriftelijke vastlegging van protesten zijn in de archieven niet te vinden. Waarschijnlijk was dat te onveilig.
13. Onderduiken.
Hoofdstuk 13 zal de lezers uitermate boeien vanwege het grote gehalte herkenbaarheid, wat mede te danken is aan de doeltreffende illustraties. Het landgoed Molecaten, dokter Van Haeringen, de familie Salomon en Clara van Gelderen-Cortissos, de diverse andere locaties in Hattem, u vindt het alles in dit hoofdstuk.
De geschiedenis van David Joël de Levita( alias Flip van Raalte),
één van de sprekers op 6 juniin de Andreaskerk, dat maakt indruk. Lees over Joseph Obstfeld en over de familie
Voorhoeve-de Beus.
De broertjes Polak op de woonark van Adrianus en Foekje Bakels- van der Veen.
14. Deportatie van Hattemer joden.
Hier vallen de bekende namen van de kampen Westerbork, Vught, Auschwitz, Sobibor, Mittelbau-Dora en Bergen-Belsen.
 |
 |
De namen van de Hattemer joden maken het verhaal herkenbaar. Zij waren onder ons !
15. Bestemming achtergebleven goederen en woningen.
Één pagina gaat over dit onderwerp. Een logisch vervolg op voorgaande beschrijvingen.
16. De joodse gemeenschap na 1945.
Hoe verging het de joden in Hattem na de oorlog ? Ook deze informatie zal de belangstelling van de lezer hebben. De meesten zijn omgekomen. Na de oorlog was het hart van de joodse gemeenschap gebroken. De werkgroep heeft verzameld wat nog te vinden was. Conclusie uit alles is wel, dat het leven verder ging. Daarvan getuigen ook de geplaatste foto’s met onderschriften.
17. Joodse burgers en de Hattemer samenleving.
Aandacht krijgt hier de recente documentaire “Zij woonden onder ons”, gemaakt door Ab Toornstra van RTV Hattem. Toornstra bij de presentatie : “Zij hoorden er gewoon bij. Het waren Hattemers onder de Hattemers”.
18.Herdenken joodse slachtoffers van de Holocaust.
Plaquette’s, de zogenaamde “Stolpersteine”, 
ze herinneren ons aan dit alles. Martine Ouwersloot schreef een gedicht, dat ze voordroeg in Westerbork en ook op 6 juni in Hattem. Het heet : “Opgesloten” en daarmee sluit het themanummer af.
Dankwoord.
Uit het dankwoord van de werkgroep Joods Hattem blijkt hoe omvangrijk de inspanningen rondom het maken van dit themanummer zijn geweest.
Bijlagen.
Overzichten van joodse graven met bijschriften op joodse begraafplaats Hattem, van anti-joodse maatregelen in Nederland, van deportaties Westerbork, van de Naturalisatie Julius Cohen, van de schematische weergave onderduiklocaties landgoed Molecaten en van de Inventaris woning M. Klatser zijn zeer interessant terkennisname na lezing van al het voorafgaande. Een opsomming van de bronvermeldingen mocht natuurlijk ook niet ontbreken.
CONCLUSIE.
Met deze uitgave heeft de Vereniging Heemkunde Hattem een waardevolle bijdrage geleverd aan het vastleggen van een heel bepalend aspect uit de geschiedenis van de 2e Wereldoorlog van onze stad Hattem. Dit is het vinden van een brede lezerskring waard. Moge dit overzicht op de website daaraan mede dienstbaar zijn. U kunt het boekje kopen bij de Bruna in de Kerkstraat voor een, gemeten naar de inhoud gering bedrag van € 9,95 . Als u lid wordt van onze vereniging ( telefonisch bij onze penningmeester, de heer W. Goos, op nummer 4443435) bent u trouwens verzekerd van de ontvangst van ons kwartaalblad en allerlei faciliteiten voor het duiken in het verleden van onze woonplaats.
