Verhalen - Heemkunde Hattem

Verhalen

Hier volgen verhalen uit onze collectie. De collectie zal regelmatig gewisseld worden.

Skeldnääme of Bi’jnääme?
De watersnoodramp van 1825
Venten met de hondenkar
Historie Hattem
Hattem een middeleeuws stadje
Scharrebier

Skeldnääme of Bi’jnääme?

In Attem, net as in andre plääsn, een veule veurkoomnde gewoonte. ’t Kent ok egeen gien grènzn. De n’íénn öldt ‘r nie van of ef dr een gluunige èkel an, den ander trek um dr niks van an of beslöt ut met ’n gek. Doarumme proate wie mä van bi’jnäämm in plääse van skeldnäämm, umdät ut soms nogà gevuulig lig.

Zie bint à joarnlank in de moede. Ie óéf dr weinig veur te dóén. Ie kríég um meesta veur niks. Wat wi’j ok in een plääsien woar ze vrogger menäär amoa kenn? Soms ärf ie um van oe olders, van grootolders en ok nog is van oe oavergrootolders. ’t Kwamp ok veur dät de kinder een andere bi’jnääme toebedeeld kreeng. Sommege bi’jnaäämm bint, zovär a’w noa könt goan, meer as twieonderd joar in de femilie. Dr goat liesn in Attem rond woar wè meer as viefonderd van die bi’jnäämm op stoat. Mä wat kö’j doar met zolang as sommege mènsn zich dr an ärgert?

In de tied van grote gezinn met, loa’w mä zengn, een stuk of vief of zesse jonges, kreeng dezend amoa vanzels de achternääme van äloe vä met. As ze dan ok nog in de geboorteplääse bleem woonn, was ’t muuilijk z’amoa uut menääre t’oln.

A’j dät noe in Attem bekiek, woonn dr soms een stuk of veere soms vief femilies van dezelde nääme in iene stroate of an dezelde weg. Oe dät noe uut menääre t’oln?

Kwamp tr een vremde in Attem die noa een adres vreug, wònn e váäke van kässien noa de muur estuurd, umdät ze wè de bi’jnääme wusn mä de femilienääme, die amper gebruuk wònn, nie kenn. ’t Kwamp veur dät zels die van de buurn äloe alleend van de bi’jnääme bekend was.

De posbode

De posbode, in Attem geboorn en op’egruujd, ad ‘r gien muuite met. IJ wus z’amoa op zien duumpien te vinn. Trouwms zoveule pos kwam ‘r vrogger niet of ut moch net wèèn van de gemeente, de balasting of een enkel moal een bríéf. Was ’t toevallig een bríéfkäärte, dan deeln oe de posbode mediene met dät ‘r femilie van buutn Attem eerdäägs oaverkwamp. Oe ut ok zij, de man van de posteri’jn was een keie in ut vinn van de op de goeie näme gestelde adressn in teengstelling tut de gewone börgers van Attem.

Ni’je generätie

Kleine kinder wordt groot, woardeur dr een ni’je generätie op stroate kwamp. De vroage wònn dan esteld: “Woar bi’j dr iene van?”of “Oe íét ie van oe van (= achternaam)?“ As dät kind dan een femilienääme opgaf, was steevaste de twiede vroage: “Van wafmde?” Doarnoa wònn dr een stuk of wat bi’jnäämm enuump. Eers as ze de goeie nääme te pakkn aan, waan ze tevrèèn. Doar was noe altied niet alleend ni’jskierigeid bi’j, nee, zie wolln allenig grääg weetn met wie ze te dóén aan en leern op zo’n meniere een ni’je generatie Attemers kenn.

Oe ontstoan?

De vroage is, oe koomp z’an die bi’jnäämm? Oe bint die ontstoan? Zo’n vroage is mäkklijk esteld, mär ’t is muuilijk, zo niet onmeuglijk achter ’t antwoord te koomm. Was de kastelein “de Brave” zo’n brave man? En was Pläätien, een breur van Ippien, zo mooi as een pläätien? Bi’j noavroage bi’j old Attemers blik dät z’oe wè veule könt vetelln bi’j welke femilienääme een bepoalde bi’jnäame eurt, mä oe ze dr an koomp is värs twie.

Een indruk

Um een indruk te kríéng oe of ut tr soms an toegunk en oe of tr gräppies oaver emäk wònn, veteltkamp de volnde veräälties:

De veerman Van der Kolk, ok goed bekend met al die bi’jnäämm, a woonn e an d’andre kante van den Iessel, vetelln dät e zok deftig gezelschap in de schuute ad ef. Op de vroage van o jä, en wie dan wè was ’t antwoord: 'De Keizer, de Keunik en de Baron”. De Prins uut Attem was ‘r dit moa nie bi’j.

Op de Parklaan, noe nr. 20, teengoaver ’t vroggere station, stund vrogger een nogà flink uus (doarveur een café), dät ze gekscheernd “de dierentuin” nuumm. Doarin woonn drie gezinn: Eers ’t Wilde Pinke, doarna G aie de Bok, de Sieze (een sijsje) en de Beer van Roenos.A'j oaver ’t weer proat, wat zowat wel alle dääng veurkump, kö’j oe wè veurstelln dät de an de Zuudwal woonnd echpäär deur ’t lèèm èngunk met Jan Mooiweertien en Anne met de Bu'jn. 

Meer gewäär

Um nog wat meer gewäär te wònn, gunge wie op pad en belann bi’j E. van de Beek (1923-2007), een man met veule kennis en belangstelling veur d’Attemers. Een klein tippien van de sluier kon e veur óns oplichn:

Ulsbärgn an de Kruusstroate nuumm ze Kööchien (kaantje). De beste man was släger en dus is zo’n bi’jnäame nie zo vewonderlijk. De gezusters Ulsbärgn, ok an de Kruusstroate (’t leste was de winkel van Septer doar) nuumm ze Tik op ’t Schööltien, umdät z’altietnd bi’j ’t ofwèèng van de kruudenierswäärn met de vinger nog èèm op ’t schöoltien tikkn um ut zuuvere gewich te kriíéng.

Dieke de Fietse ef altied op Tricot (Tima) ewärk en vedíénn zo äär centn. Mär o zie wò toch zo grääg een fiets emm en zeurn lang tied bi’j äär mo umme toch is an een fietse veur äär dochter te denkn. Mä jämmergenog zat ut ‘r nie an, d’uusoldige kon äär loon nie missn. Dieke mos alle wèèkn weeran al äär vedíénde geld ofgeem en kon noa een fietse fluitn.De Stieselpoppe, wärknd as díénsmeid bi’j de dokter, drääng een witte skolk. As de ventn achter äär an zaatn, reup ze dät ze dät mosn loatn, want äär skolk was pas esteem en estreekn. 

Bi’j de Strontpette an de Schipperswal waan Attemer jonges doar an ’t speuln en gungn een wedstried an woarbi’j z’een pette op de grond lengn en doarin prebeern een balle te gooin. ’t Ef de Strontpette zeker niet an’estoan en ef de jonges een moal of watn weg’ejäch. Dissende aan doanig de smoor doaroaver in en eb de pette, vò met stront, bi’j de man veur de deur eleg. IJ is de bi’jnääme van de Strontpette nooit meer kwieteräk en zien kinder waan “van de Strontpette”.

De Schipperswal.

Daar speelden kinderen ‘balle in ’t pettien gooin. Hierdoor ontstond de bijnaam ‘de strontpette’

Aan de zijkant van de foto, die op karton geplakt is, staat gedrukt: VUE DE HATTEM. Photografie H.W. Nieuwenhuis Apeldoorn. Op de achterkant staat in een sierlijk kadern bovenaan: Photografisch Atelier en onderaan: Apeldoorn en daar weer onder: Specialiteit in Stadsgezichten. Daartussen schuin geplaatst als een royale handtekening met een zwierig onder de naam uitlopende s : H.W. Nieuwenhuis. (Illustratie collectie T. Eghuizen Een veräältien

Een veräältien zoas tr zoveule de ronde dóét: Een man van buutn Attem kwamp anloopm met de fietse an d’and. IJ ad een lekke band en vreug an een bewoner in de buurte van ’t Viezelpad noa een fietsnmäker. “Goat mä noa Gäit d’Äkster”, die woont doar en doar. De onkundige man wat bi’jnäämm betref vreug, noa een entien flink deur’estap t’ emm, vrendelijk an meneer d’Äkster of die zien lekke band wò määkn. Mär ij kwamp van de kolde kärmse thuus. Gäit d’Äkster was in zien wiek eschöötn umme zo an’espröökn te wònn en stuurn de man een ende värder noa de Schimmel, een andere fietsnmäker. Dät de man käts bedóés was is begriepelijk.

De Mop (Oosterbroek) an de Ni’jeweg zien vrouwe kwamp uut Groningn en was op zekere dag äär zeuntien kwiet. Tussn äár en äär buurvrouw Knikker (Koopman was de nääme) ontstund ’t volnde gesprek: “Vrouw Knikker, e’j mien Roefien ok sain?” “Nee vrouw Mop, ‘k ebbe oe Roefien nait sain.”

Met “E’j Rule de Piepe an de Wolfmbelt nog wel ekend, Kruutmelk, de Poffert, de Peipert (een breur van d’olde Meusien), Rooie Ké, Jan de Poepert, Appie Bonbnok en Jannes Poetipa?”, vunne wie ut welletjes, want zo ko’w nog wel een uur deurgoan.

Íén dink is wè duudlijk, ie óém mär iets te zengn, te róépm of te dóén of oe bi’jnääme was geboorn en ie aan doar oe lèèm lank plezier van of ärgenisse an.

Mevrouw T. Eghuizen heeft deze bijdrage geleverd als lid van de werkgroep Volkskunde.© Heemkunde Hattem 15-5-2008 

De watersnoodramp van 1825

Van oudsher wordt Nederland door het water bedreigd. Steeds weer werd ons land getroffen doorstormvloeden en overstromingen.  Zo ook in 1825. Op 4 en 5 februari had een zware noordwester storm het water tot:
'eene voorbeeldloze hoogte' opgestuwd.

 Rivier- en zeedijken waren niet bestand tegen zoveel kracht en braken op talloze plaatsen door. In totaal zijn bij deze over stroming in Overijssel  333 mensen omgekomen. Ruim 12.540 runderen, 520 paarden, 1.025 varkens en 1.735 schapen verdronken. Meer dan 2.800 huizen werden verwoest of zwaar beschadigd. 
Het onderstaande artikel geeft een verslag van deze overstroming voor zover het de situatie in Hattem betreft .

Een verslag van een ooggetuige uit 1825 luidt: 

Het zeewater komt  

"Wij hebben nu bijna den geheelen weg langs de Geldersche kust afgelegd. Ons rest in eene oostelijke rigting over te steken, om hier, waar de geheele breedte nauwelijks een paar uren gaans beloopt, aan de boorden des IJssels, in het stedeke Hattem, het laatst te vertoeven."

"De zwakke toestand van den zwartendijk bij Kampen", zo luidde het verslag van een ooggetuige, "die bijzonder door den ", Najaarsstorm geteisterd,  niet stevig genoeg scheen hersteld te zijn, veroorzaakte wel bij den nadenkenden,  wegens het naderend hoog getijde en de gedurige noordweste winden, toenemende bekommering. Maar voorstellen kon zich geen mensch, hier, op zulk een af stand, zoo spoedig door het water overrompeld te zullen worden".

Nauwelijks later hoorde men van verre gerucht:"  het zeewater komt;  de zwartendijk is doorgebroken"; of men zag het water, als een muur van vier voeten hoogkomen aanrollen (of beter: voortschuiven) en alles voor de stad, wat beneden de dijk was, op eens overstroomen".

Hazenmelding 

Men verhaalt, dat een boer, die in de schuur zijn paard aan het in spannen was, door zijn knecht naar buiten werd geroepen, omdat"er zoo vele hazen over het veld liepen."  De boer herkende terstond het naderende water en liep ijlings terug om zijn paarden en andere vee los te snijden en naar een nabijgelegen dijk te jagen. Het water was in middels al zo hoog gestegen, dat zij tot hun buik toe in het water stonden. "Ja, het is onmogelijk eenig denkbeeld van de snelheid op te geven, waarmede het water ons overviel; het was of het in eenen daarneder was geworpen.

OpgezwollenIJssel 

" En niet minder verschrikkelijk was het tooneel, dat zich aan onze oogen opdeed: van den eenen kant der stad beukte de opgezwollen IJssel, door den noord wester storm gejaagd, van den beven den dijk, en had reeds alle buitenwaarden, met de daarop staande tigchelovens en andere woningen, overstroomd. Van de andere zijde dreven verdronken vee, huisraden, vensters, deuren en balken aan, die het hunne toebragten, om de meestal leemen woningen der landlieden ter neer te bonzen. Welhaast kwamen deze ongelukkigen, met hunne kinderen, hun vee en wat zij slechts hadden kunnen redden, aan, om in de veel hooger gelegene stad toevlugt te zoeken; als verstomd door den plotselingen schrik, veelal niet kunnende weenen, maar slechts in staat het ijsselijk lot van zoo velen, als zich niet hadden kunnen redden, voor onze verbeelding te vergrooten." 

De griffier Furstenberg 

Handen uit de mouwen

De heer Furstenberg, griffier van het Vredesgerecht, doorbrak de beslui teloosheid en stak zelf

de handen uit de mouwen en spoorde anderen aan hetzelfde te doen. Spoedig werd hij bijgestaan door een aantal vissers en werklui en gezamenlijk sleepten zij een aantal schuiten over de dijk.
Daarmee spoedden zij zich naar de door het water omringde woningen. Ondertussen spoeddenanderen naar de meer nabij gelegen boerderijen om hulp te bieden. Daarbij maakten zij gebruik van paarden en planken. Door al deze inspanningen verloor langs de dijk slecht één rund het leven. De harde wind en de sterke stroom hinderden de reddingswerkzaamheden. Hierdoor was het onmogelijk om die middag de landinwaarts gelegen woningen te bezoeken. 

Landinwaarts

 Zodra de wind echter enigszins was gaan liggen, begaven de  reddingswerkers' zich naar de getroffen huizen. Voorzien van de nodige levensmiddelen en verkwikkingen, voeren zij in twee vaartuigen, in het maanlicht, tot op een afstand van meer dan vijf kwartier van de stad. Onderweg zagen zij de meest afschuwelijke taferelen:  in het Hattemerbroek en de Voskuil was bijna al het vee verdronken; de woningen waren ingestort of dreigden ieder moment in te storten; de getroffenen, die van al hun bezittingen zijn  beroofd, zitten op de daken en zolders van hun woningen, in hooibergen en bomen en smeekten om het dierbare leven van hun kinderen. Het viel niet mee om een aantal van hen uit hun benarde situatie te redden: hier en daar moesten gaten in de daken gemaakt worden. Toch werd bijna iedereen gered. 

Verdronken

 Een zekere Hulsman, vader van een kinderrijk gezin, die zich met zijn vrouwen dochter in een gammele schuit had begeven, sloeg, na tegen een boomstronk gevaren te zijn, overboord en werd zo een prooi voor de golven. Een ander, die zijn vrouwen kinderen op een wagen gezet had ,die hen in veiligheid zou brengen, kwam om het leven toen het huis instortte, waar hij nog een aantal kostbaarheden trachtte te redden. Anderen echter, waren gelukkiger in hun pogingen leven en bezittingen te behouden. Zij werden door de voorzienigheid bijgestaan, dan wel waren zij gezegend met een schrandere tegenwoordigheid van geest.

Ongelukkige landman

 De schuit van het tichelwerk, die op de morgen van de vierdefebruari was losgeslagen, dreef op zijn kop naar de Hattemer weide, de Hoenweerd. s’Middags dreef zij echter, door de nog steeds in kracht toenemende storm meegevoerd, op de rivier ter hoogte van Herxen. Daar was een ongelukkige landman, in een poging zijn leven te redden, in een boom geklommen. In plaats van een bijna zekere dood, kon hij zich door in de schuit te springen redden. Daarna was hij in staat ook zijn gezin in veiligheid te brengen, door ze naar een hoger gelegen hut te brengen. Een landman in de Voskuil  bracht zijn vee in veiligheid, door het naar de Haard te leiden. Di t was een hoger gelegen deel van het huis. Daarna spoedde hij zich naar de zolder, om zichzelf in veiligheid te brengen. Al spoedig bemerkte hij dat zijn vee, dat diep in het water stond, de koppen lieten zakken. Hij bedacht zich niet en sprong , gewapend met een stuk hout tussen zijn beesten. Hij sloeg ermee in het rond, om de dieren uit hun slaaptoestand op te wekken. Hij ging hiermee door totdat de invallende eb hem beloonde, met de redding van zijn vee, zijn enige rijkdom. 

Het verlies 

In de buurtschappen de Voskuil,  Hattemerbroek, het Zand en de Gelderschedijk staat precies omschreven het verlies: vier mensen, 122 stukshoornvee, 51 schapen, acht paarden en twintig varkens,benevens negen weggedreven, dertien uitgespoelde of geheel ontmantelde en twintig min of meer beschadigde huizen. De schade aan huisraad en levens middelen was eveneens enorm.
Dat gold overigens ook  voor de gehele provincie overijssel, waar de watersnoodramp enorme sporen achterliet.

Bron : HeemkundeHattem  nummer 50  als aanvulling uit de serie over de geschiedenis van de Maatschappij tot Nut van ’t Algemeen, bewerkt door J.H.Sypkens Smit.

Venten met de hondekar 

Herinneringen aan een vervlogen tijd

In Hattem en Elburg, maar ook elders, kon je vroeger heel wat hondekarren zien rijden. Hoeveel er precies waren kan ik U niet exact vertellen, maar ik schat het aantal wel op honderd. Enkele bekende hondekarbezitters in Elburg waren de Hups, Binnekamps, Engeltjes, Kruithofs, de Van Ommens, fa­milie de Hoorn en Jan van de Pol. Vaak vertrokken wij 's morgens in aller vroegte tegelijk de poort van Elburg uit om wat te proberen te verdienen. Dit viel lang niet mee, want de tijden waren erg slecht. 

's Morgensvroeg

Zover mijn herinnering gaat, hadden wij thuis trekhonden. Vier van deze knapen lagen er in de stal aan de Hondegatsteeg. Deze steeg had wel een zeer toepasselijke naam, maar sloeg toch niet op de honden. De naam sloeg meer op de zogenaamde; Hondegoaten; twee cellen, waar­in men mensen opsloot die teveel aan Bacchus hadden geofferd. Deze Hondegoaten zaten achter het, nu oude gemeentehuis, tegen onze stal aan.

Elke morgen om half vier stond mijn moeder op om koffie te zetten en brood te smeren, want om half vijf vertrok vader meestal. Na het ont­bijt gingen we samen naar de stal om de hondenkar buiten te zetten en in te spannen met drie honden. Het inspannen ging soms met veel ge­blaf en gegrom gepaard, vooral als de honden niet voldoende waren uitgerust. Het gebeurde namelijk wel, dat vader 's avonds laat thuis­kwam van een tocht. De volgende morgen moesten de dieren toch weer mee, want anderen hadden we niet. 

Het waren hele reizen die er gemaakt werden om de handelswaar te slijten, de ene dag ging het naar Zwolle en de andere naar Hattem, Heerde, Apeldoorn, Deventer of soms nog verder weg. Als handelswaar verkochten we van alles. Witte kool voor de inmaak, panharing of nieuwe aardappelen. Maar ook handelde mijn vader veel in vet. Vlees was voor de gewone man niet te betalen. Een stuk vet in het eten, daar kon men goed op werken. Bij de meeste mensen zaten er toch alleen maar aardappelen in de pan. Een enkeling, die een stukje land had, at wat groente.

Wanneer de honden waren ingespannen, liep mijn moeder mee tot aan de hoek van de straat. Dit was wel nodig, want als er op hetzelfde moment een ander span honden aankwam, werden ze helemaal wild. Moeder moest ze dan bijsturen om te voorkomen, dat ze niet de bin­nenbocht namen en zo allerlei hekken meesleepten in hun vaart. 

Honden en baas

Elke dag kookte mijn moeder voor de honden een pan met maismeel. Als ze 's avonds thuiskwamen, vielen ze er gretig op aan. Zo af en toe ging er wel eens een span honden vandoor. Ongelukken gebeurden er gelukkig zelden. Het was dan ook niet zo druk op de weg als tegen­woordig. Alleen met de tram moest rekening gehouden worden. De los­gebroken honden werden met een ander span achterna gezeten om ze te vangen. Meestal was dan het probleem weer snel verholpen. Onderweg wisten de honden precies waar er werd gestopt. Dit gebeurde vrijwel altijd bij een cafeetje. In Doornspijk was dit bij Hoog Hoedel, in Oldebroek bij Van Loo of Van Dorp, in Wezep bij de Eikelboom en in Wapenveld bij 't Mussennest. Zowel voor vader als voor de honden betekende dit rust.

De drinkbak voor de honden ging elke dag mee, want vooral als ze een poos getrokken hadden, waren ze erg dorstig. Op de rustplekjes was het zowel voor man als hond, goed toeven. Ze zeggen wel eens, dat de mensen vroeger graag een borrel lustten. Men had het ook wel nodig zo af en toe. In weer en wind zat men op de wagen. Als het slecht weer was kon men niet thuis blijven, ook al was er nog zo weinig te verdienen. Soms kwam mijn vader dagen achter­een nat thuis. Zijn zware manchester jas en broek waren dan niet droog te krijgen. Soms bracht moeder ze naar de gasfabriek, daar ging het drogen sneller.

Een goede hond werd niet gauw verkocht. Honden waren niet duur. Voor ongeveer vijftien gulden kon je een goede hond kopen. Ook werd er wel eens van hond geruild.

Wonden

Voor de dieren was het leven van trekhond erg hard. De wegen die verhard waren, bestonden uit grind of fijn basaltsplit. Van dit harde materiaal gingen de voetzolen stuk. Dit was een ellendige geschiedenis. Tussen de middag kregen ze dan een muilkorf voor, waarna de wonden werden aangestipt met brandewijn en hierna ingesmeerd met teer. Dat op zo'n moment de muilkorf geen overbodige luxe was, laat zich gemakkelijk raden. Ondanks de wonden moesten ze de volgende dag toch weer mee. Op de straatweg ging alles dan wel goed, maar moesten ze de grindweg op, dat moest je maar zien hoe je het voor elkaar kreeg. Vooral de Eper grindweg was berucht. Je moest gebruik maken van deze weg als je over Epe naar Apeldoorn wilde.

Keuring

Van tijd tot tijd moesten de honden worden gekeurd. Om als trekhond te worden goedgekeurd, moest een hond een bepaalde hoogte hebben en een voorgeschreven borstbreedte. Werden de honden goedgekeurd, dan kreeg je een vergunning om de hond als trekkracht te gebruiken. Hieronder ziet u zo'n vergunning. Dit exemplaar is van een Hattemer geweest, die er ook op uit trok met een hondengkar.

De slee

Ik weet nog goed dat mijn vader, toen ik nog een jongen was, eens een grote slee heeft laten maken. Wanneer er in de winter sneeuw lag werden er twee honden voorgespannen en daarmee ging vader dan op pad. Als een pijl uit de boog gingen ze er dan vandoor.

Een eekhoorntje

Ik kan mij nog goed herinneren, dat we op een dag met een grote wa­gen, vol nieuwe aardappelen, op weg gingen. De honden moesten er flink aan trekken. De vorige dag had mijn vader echter een dood eekhoorntje gevonden. Om de honden wat gewilliger te maken, bond hij het eekhoorntje op een lat en hield dit de honden voor. Of ze toen lopen wilden. Je moest een goede fietser zijn om ze te kunnen bijhouden.

Grootvader P.Schuyn Sr. met de groentekar omstreeks 1910.

Ik kan mij niet meer herinneren dat mijn grootvader de honden, die op de foto staan, bezat. Wel dat hij, een hit, een klein paard, had, maar dat was al rond 1925.

Klachten

Mijn moeder was, mede omdat ze vader met de honden moest helpen, elke morgen vroeg op. Op een keer kregen mijn ouders bericht dat ze de honden niet meer in de steeg mochten inspannen. Dit omdat de vrouw van burgemeester Feith had geklaagd, dat ze door het kabaal dat de honden maakten, niet meer kon slapen. Wel, mijn moeder kon ook niet meer slapen, omdat ze wel wat anders te doen had met zes kinderen. Door dit verbod moest de kar eerst buiten de poort worden gebracht. De honden werden aan de lijn meegevoerd. Buiten de stad konden ze dan met het inspannen beginnen. Vooral wanneer er een ander span honden aankwam, was het een zwaar karwei. De honden vlo­gen dan door en op elkaar en beten elkaar waar ze maar konden.

De kapitein

Het gebeurde in Wezep dat er een kapitein te paard kwam aanrijden. Toen hij dichterbij kwam, brulde hij het bevel dat de honden niet zo moesten blaffen. De kapitein had blijkbaar moeite om in het zadel te blijven. Hierop ging mijn vader voor de honden staan en bracht het bevel over. De honden gingen hierdoor nog harder tekeer, tot groot vermaak van vader. 

Zingen

Ondanks alles hadden ze vaak veel plezier. 's Morgens heel vroeg konmen de Schuyns al horen zingen. Oude mensen uit Hattem, Oldebroek en Wezepzeggen nu nog vaak tegen mij:Wat konden je vader en oom Hendrik, Hendrik Kruithof, toch mooi zingen. Als beide mannen met hun honden­karren op weg gingen, zongen ze al gauw het hoogste lied. Iedereen, zelfs de boeren, sliepen op dat moment nog allemaal. Meestal zongen ze stukken van het mannenkoor, waar beiden lid en oprichters van waren. Toen het mannenkoor nog bij ons thuis repeteerde, leerden wij de stukken ook liggende achter de deuren van de bedstee. Daarom zingen ook wij graag. De meest geliefde stukken van vader en Oom Hendrik waren: Vreedzaam, nimmer macht. Het Roeierslied en Rijst het eerste morgenrood.

Vlooien

Het schoonhouden van de honden en de hokken was een groot probleem. Hele vlooienplagen woedden er soms. Eens zaten de honden zo onder de vlooien, dat hun ruggen er rood van waren. Vader ging dan de stal in, alleen gekleed in overal en laarzen, om de hokken te ontsmetten. Er was bijna geen beginnen aan. Al het stro moest eruit en naar de oude bleek worden gebracht, waar de stortplaats was. Op deze stortplaats mocht alleen composteerbaar afval worden gedeponeerd, zoals huis­vuil, as uit de kachels en de emmertjes met een zekere inhoud. Deze emmertjes werden er met de zogenaamde strontkar heengebracht. Het compost van de stortplaats werd weer verkocht aan boeren en tuinders.

Op het moment dat vader bezig was het stro uit de stal te gooien, kwam er juist een gemeenteman aan met een lege kar. Deze kar werd gebruikt om het verzamelde straatvuil te vervoeren. Maar op dat moment zat de man zijn dagtaak erop en wilde als gewoonlijk de kar bij ons in de stal zetten. Mijn vader zei: Aalt, ik ben nog zo verschrikkelijk druk, wil jij dat stro niet voor mij meenemen? Voor zeven stuivers werd de transactie geregeld. Toen de man het stro oplaadde, kon je de vlooien in de steeg zien rondspringen. Door deze transactie ontstond overigens nog een flinke ruzie, omdat de man, die het op de bestemde plaats, het stort, moest uitsprei­den, er niet zo gelukkig mee was. Brenger en ontvanger raakten flink onder de vlooien. De ruzie liep zo hoog op, dat ze elkaar aan de greep wilden steken. Het liep gelukkig allemaal nog goed af.

Tot zover mijn herinneringen aan de tijd van honden en hondekar.

H. Schuyn Elburg, vanaf 1940 ook groente venter in Hattem. 

Afbeelding ventvergunning: Streekmuseum Hattem. 

Bron : Kwartaal uitgave: HeemkundeHattem nummer 20

 © Heemkunde Hattem 1-2-2008

Historie Hattem

Korte historie van Hattem                           Door G. Kouwenhoven, streekarchivaris.

Middeleeuwen

Hattem ligt op het uiterste noordelijke puntje van de Veluwe, waar een zandrug vanaf de heuvels tot aan de IJssel raakt. Hier ontstond een nederzetting waarvan de bewoners de Hattemer Enk voor de landbouw gebruikten en gemeenschappelijk het Hattemer Holt beheerden. De oudste vermelding van Hattem dateert uit de negende eeuw. De kern van Hattems oudste nederzetting lag destijds ruim een kilometer oostelijker dan de huidige stadskern, namelijk op de Gaedsberg, aan een binnenwater thans de Waa genaamd. Op deze hoge plek, vlak bij het water, stond Hattems kerkje tevens dicht bij de akkers op de Enk die daar direkt ten Noordwesten lagen. In 1176 werd Hattem een zelfstandig kerspel. Voordien hoorde het, evenals Heerde, Veessen, Vorchten, Oene en Vaassen tot het kerspel Epe. De afsplitsing was nodig geworden door de grote bevolkingsgroei. Tot zover week de ontwikkeling waarschijnlijk niet veel af van vergelijkbare dorpen aan de rand van de hoge Veluwe zoals Epe en Heerde. 

Gaedsberg

Ongeveer in diezelfde tijd van kerkelijke verzelfstandiging, is de kern van Hattem verhuisd naar de plaats van het huidige oude stadje, waar men op een kleine natuurlijke hoogte aan de bouw van de Grote Kerk aan de Markt is begonnen. Vermoedelijk was de aanleiding voor deze verplaatsing het feit dat men dichter bij de IJssel wilde wonen. Hieruit blijkt, dat in ieder geval een deel van de Hattemers meer op de rivier dan op de akkerbouw op de Enk was gericht. Dit kan op koopmanschap wijzen, maar ook op riviervisserij en zelfs op veeteelt op de weiden in de buurt van de rivier. De oude kerk op de Gaedsberg en het kerkhof er omheen raakten snel in onbruik, maar niet in vergetelheid, want men bleef voor het kerkhof zorg dragen.

Stadstrechten

In 1299 kreeg Hattem van graaf Reinald I stadsrechten en sindsdien konden de burgers zelf onderling recht spreken en een beschermende stadsmuur met poorten en torens bouwen. De graaf was bezig zijn nog maar kort geleden terugverworven territorium weer op orde te brengen en een hem goedgezinde stad aan de uiterste noordgrens daarvan paste in dat stramien. Hij stichtte toen te Hattem ook een gasthuis voor armenondersteuning door zijn broederschap en droeg aan die broederschap (naar later zou blijken de Johaniters) toen ook op de verzorging voor zich en zijn gevolg als hij in Hattem verkeerde. Het hof had immers nog geen vaste residentie, maar reisde rond en verbleef achtereenvolgens op diverse plaatsen in het graafschap. Enige jaren later, in 1307, werd dezelfde regeling, echter minder hoogdravend, nog eens herhaald. Niets wijst er verder op dat het Johaniter gasthuis in Hattem na Reinalds dood een blijvertje is geweest.

Eleonora

Diverse voorrechten werden verkregen van hogerhand. In 1340 kreeg Hattem het recht uit te wateren achter langs Zalk. De polder Hattem was een feit. Wel zou het tot begin 15de eeuw duren vooraleer de afwatering via de Uitvliet tot achter Zalk goed zou zijn geregeld. De pastoor van Katen, toen nog een echt kerkdorp, lag nogal dwars. Een ander voorrecht was het door Eleonora in 1346 aan de Hattemers geschonken Veen voor gemeenschappelijk gebruik. Van de bisschop werd in 1350 toestemming verkregen om het Heilige Geestgasthuis te stichten. In 1395 kregen de burgers in een ruime cirkel rondom de stad de zelfde vrijheden als die binnen de muren. Vanaf dat moment heette dit gedeelte de Vrijheid of het Schependom. In 1401 schonk hertog Willem de Hoenwaard, waar de burgers die binnen de stadsmuren woonden hun vee mochten laten grazen en steen mochten bakken. Beide elementen zouden van groot belang voor Hattem worden. Eeuwenlang stonden 's winters honderden koeien binnen Hattem op stal. Baksteenverslindende bouwwerken konden worden aangepakt. De hertog zelf gaf hierbij het voorbeeld.

Kasteel

In de veertiende eeuw liet de hertog aan de rand van zijn grensvesting Hattem voor zichzelf een kasteel bouwen, wat in 1404 werd gemoderniseerd. Deze modernisering behelsde in ieder geval twee torens met een diameter van 21 meter een een muurdikte van zes tot zeven meter die qua afmetingen uniek in Nederland waren. Het kasteel werd later met recht "De Dikke Tinne" genoemd. Regelmatig woonde de hertog alhier een poosje met zijn hofhouding.

Stadsbranden

Niet alleen voor gebouwen in de stad waren de steenbakkerijen in de uiterwaarden belangrijk. Veel stenen werden tot ver in het land verkocht en de Hattemers zelf en de hertog hoefden er niet zuinig mee te doen, wat nog heden ten dage aan veel oude gebouwen -of de fundamenten er van- te zien is. Hattem is tamelijk vroeg "versteend". In de 16de eeuw bestond er een subsidie in natura voor het metselen van stenen gevels en het maken van harde in plaats van rieten daken. Het doel was uiteraard het beperken van de gevolgen van brand. Stadsbranden waren een regelrechte ramp. Bijvoorbeeld die van 1501. Toen dacht men archiefstukken te redden door ze een stenen huis binnen de dragen, maar het huis is toch verloren gegaan, samen met de archiefstukken en twee inwoners.

Hanze

Hattem ligt op een kruispunt van wegen en aan de rivier de IJssel bij een rivierovergang. Er was dan ook enige handel en Hattem werd een, weliswaar bescheiden, lid van de Hanze. Dit laatste kan zijn veroorzaakt door het feit dat de schippers als ballast in Hattem baksteen innamen. Baksteen kan tenslotte nog verkocht worden, zand is onverhandelbaar en wordt door havenmeesters niet gewaardeerd als het wordt gedumpt. Voor het overige is er van koophandel in Hattem weinig te bespeuren. Om de stad vanaf de IJssel per schip te kunnen bereiken, is volgens een zestiende eeuwse getuigenverklaring toen Hattem is gebouwd, een verbindingskanaaltje gegraven: de Streng, thans bij de Hattemers bekend als Het Olde Gat. Het is overigens goed denkbaar dat de IJssel eerst wel direkt langs de stad stroomde. Ook na het einde van de 16de eeuw is de rivier nog bijna eens zover in de richting van Zwolle opgeschoven.

Klooster

Vrij snel na elkaar, respectievelijk in 1407 en 1414, werden tamelijk ver buiten het stadje Hattem het fraterhuis Hulsbergen en het klooster Claarwater gesticht. Het klooster Claarwater lag bij het Katerveer en is gesticht door zusters die uit onenigheid het klooster Zwarte Water onder Zwolle hadden verlaten. Het fraterhuis Hulsbergen was gesitueerd bij de Grift halverwege Wapenveld. Het fraterhuis speelde een rol in de beweging van de broeders des gemenen levens van Geert Grote, maar ook in de aanleg van de IJsseldijk. De hertog stichtte in 1411 in de Ridderstraat de St. Joriskapel. Waarschijnlijk dankt de straat zijn naam aan de ridder St. Joris. Op de plaats van de vroegere kerk, de Gaedsberg buiten de stad, verrees het St Antonigasthuis "over de Waa". Van oorsprong was het bedoeld voor melaatsen.

Polder

De polder Veluwe waterde tot ongeveer 1480 af in de buurt van de Wiessenberger kolk. Toen is voor een betere afwatering de Bottenstreng gegraven. Deze loopt langs de stad en komt pas bij IJsselstein in de IJssel. Het fraterhuis werd in 1525 onder dwang van hogerhand (hertog Karel van Gelre) door Benedictijnen van Claarwater overgenomen. De Benedictijnen hadden Hulsbergen beschuldigd niet recht genoeg te zijn in de leer. Zij moesten het fraterhuis in 1539 onder hertog Willem van Gulik, die gematigder was dan zijn voorganger, weer overlaten aan de oorspronkelijke broeders.

Hoenwaard

Een bestand tussen Karel van Gelre en Karel V, dat al enkele jaren stand hield, stond begin 1528 op springen. Karel V kreeg het Oversticht in handen en in maart deed Gelre's legeraanvoerder Maarten van Rossum zijn beruchte uitval vanuit Utrecht naar Den Haag. Vanuit het Oversticht werd een inval in Gelderland gedaan. In juli 1528 werd Hattem belegerd door de Bourgondiërs. Nadat de stad drie dagen was ingesloten, werd er met veel en zwaar geschut op geschoten. Hierbij liep de Hoenwaardse poort grote schade op. Vervolgens kwam de bestorming, waarbij men over en weer danig te keer ging. Acht keer werd de stormloop van de vijand afgeslagen en de volgende keer werden twee vijandelijke aanvoerders geraakt, zodat de belegeraars met schrik zich terugtrokken. De nachtrust gebruikten de Hattemers om de vesting weer wat op te lappen. 's Nachts was er ook een zeer zwart teken aan de lucht, hetwelk door velen als een slecht, maar door anderen als een goed voorteken is gezien. De volgende morgen stortte de Hoenwaardse Poort in en heeft de stad zich overgegeven. Hoewel bij de onderhandelingen was afgesproken dat er niet zou worden geplunderd, is dit toen toch gebeurd, naar men zegt omdat de soldaten zo kwaad waren over het verlies van zovele makkers. Ook Elburg en Harderwijk zijn toen ingenomen. In oktober van hetzelfde jaar 1528 is de vrede van Gorinchem gesloten tussen Karel van Gelre en Karel V en werd Hattem weer Gelders. 

Reformatie en tachtigjarige oorlog

Hattem is langzamerhand over een groot aantal jaren na 1533 door pastoor Bernardus die Haese op de hoogte gebracht van gematigde protestantse denkbeelden. Hij is weliswaar tweemaal verbannen vanwege zijn opvattingen, maar is gewoon in Hattem gebleven. Ondanks prediking door een fanatiek hagepreker, is er in 1566 in Hattem niet in de kerk gebeeldestormd. Toen de Geuzen onder Willem van den Bergh het in Hattem vanaf de zomer van 1572 enkele maanden voor het zeggen hadden, zijn er mogelijk wel beelden gebroken. In ieder geval moesten toen de kloosters Hulsbergen en Klaarwater het ontgelden. Rond deze tijd zijn er drie oudgediende leden uit de magistraat verdwenen, terwijl er begin dat jaar twee nieuwe waren verkozen. In 1574 zijn er vervolgens nog eens vier nieuwe verschenen, zodat op één na alle magistraatsleden van voor 1572 waren vervangen door andere, waarschijnlijk meer "opstand-gezinde" mannen.

De jaren die volgden tot zeker 1591 waren voor met name het platteland van de Veluwe rampzalig, waarbij de boeren het door soldaten van beide partijen lastig werd gemaakt met plunderingen, brandschattingen en zelfs dubbele belastingbetalingen. Hattem heeft zich reeds voor de pacificatie van Gent eind 1576, namelijk begin 1575, aan de zijde van de opstand geschaard. De katholieke drost Willem van Montfoort heeft in 1580 het kasteel door verraad in handen van Spaanse soldaten gespeeld, maar door snelle reactie van de burgers, geholpen door buursteden, zijn zij er snel weer uit gewerkt. Montfoort heeft zijn verraad met de dood bekocht.

Spanjaarden

Eind 1587 en begin 1588 hebben de Spanjaarden een aanval op Hattem gedaan. Beide aanvallen zijn mislukt. Na de jaren negentig van de 16de eeuw werd het rustiger rond Hattem. Behalve in 1629, toen de Spanjaarden een poging deden om Frederik Hendrik die Den Bosch belegerde, voor deze Brabantse stad weg te lokken. Ze trokken de Veluwe op en vielen Hattem en vervolgens Kampen aan, maar werden afgeslagen. Na de verovering van Wezel, waaruit de Spanjaarden werden bevoorraad, trokken zij weer weg.

De tijd van de republiek

In de zestiende en zeventiende eeuw kwam de papiermakerij op. Hattem kende drie papiermolens, aangedreven door waterkracht van een beek die van de hellingen van het Veluwemassief afstroomt. Een van beide is omgebouwd tot korenmolen, een tweede, een hulpmolentje bij de eerste, is verdwenen. Dat geldt ook voor een derde papiermolen die hooguit veertig jaar heeft bestaan. Het zwembad is ontstaan uit de wijerd (=spaarvijver) van een oorspronkelijke waterkorenmolen. Vlak buiten de stad was van oudsher een windkorenmolen van de hertog, welke in de 18de eeuw moet zijn vergaan. Op die plek verrees begin 19de eeuw een wind-oliemolen en binnen de stad en aan de dijk bij het Katerveer naar Zwolle stonden windkorenmolens.

Hattem was vertegenwoordigd in de Staten van het Kwartier van Veluwe, samen met Arnhem, Elburg, Harderwijk en Wageningen en de Ridderschap en had zodoende invloed in de Staten van Gelre en de Staten Generaal.

In 1656 heerste er pest in Hattem. In dat jaar werden er 475 mensen begraven. Dat was een derde van de toenmalige bevolking. Een normaal aantal doden destijds was ongeveer 33 per jaar. In 1666 herhaalde de pest zich voor het laatst. Er zijn toen 164 mensen begraven.

In de eerste helft van de zeventiende eeuw moet Hattem een bloeiperiode hebben meegemaakt. Veel van de grote monumentale panden en het carrillon en het belangrijkste meubilair in de Grote Kerk dateren uit die tijd. Een inbreuk op die bloei moeten de laatste twee pestepidemieën en de bezetting door de Fransen en Munstersen in 1672 en 1673 zijn geweest, evenals de brandschatting die zij hebben opgeeisd. Hattem werd veel minder welvarend. Rijke monumenten uit de 18de of 19de eeuw zie je er niet. In 1671 schijnt de steenbakkerij door de stad te zijn gestaakt.  

Bevolking 

Rond 1750 kunnen we een beeld van de bevolking van Hattem schetsen aan de hand van een belastingregister.

Aantallen

Met "personen" worden alleen bedoeld de gezinshoofden plus echtgenoten. Gemiddeld genomen worden de meeste huizen bewoond door een echtpaar. In tweederde van de huizen is gemiddeld een inwonend personeeslid aanwezig, maar bekijken we het per onderdeel, dan is er in het schoutambt per huis gemiddeld ruim een meid of knecht aanwezig, terwijl in stad en schependom slechts rond de 40% van de huizen gemiddeld een knecht hebben. Als we het aantal kinderen ouder dan 14 in verhouding tot die jonger dan 14 stellen als 1 : 2, dan zouden er nog 250 kinderen moeten worden bijgeteld om aan een totale bevolking van 1237 te komen. Na deze opname zou de bevolking van Hattem snel gaan groeien tot 1995 in 1795, 2200 in 1805 en ruim 2500 in 1815.

Schoutambt

In het schoutambt was vrijwel iedereen landbouwer of dagloner (ongetwijfeld in de landbouw), maar toch waren er nog drie kleermakers, drie karremannen, twee schoenmakers, twee herbergiers, een aantal kapitalisten, een timmerman, een koeienhandelaar, de windkorenmolenaar van de Klaarwaterse molen, de papiermaker onder Molecaten en de waterkorenmulder onder Molecaten, alsmede de schoolmeester van Wezep. Het overgrote deel van deze mensen deed er overigens wel wat landbouw bij. In de stad daarentegen werden er slechts twee landbouwers genoemd. Toch hadden tientallen mensen van binnen de muren samen nog ruim 52 morgen zaailand in gebruik. En uiteraard bezaten zij honderden runderen die op Hoenwaard mochten weiden. In het schependom waren de meesten net als in het schoutambt in de landbouw werkzaam.

Dikke Tinne

In 1778 is de ruine van de Dikke Tinne gesloopt met het doel de grote hoeveelheid stenen te verkopen. In de achttiende eeuw werkten de stadsbestuurders in Nederland steeds meer aan hun eigen belang dan aan het belang van hun stad. Zo ook in Hattem. Drie van de acht magistraatsleden woonden bijvoorbeeld na 1760 meestal ergens anders. De stadsbesturen werden na 1750 op de Veluwe benoemd door de Stadhouder, die er een rommeltje van maakte. Tegen deze en nog vele andere ondemocratische wantoestanden kwamen de patriotten in verzet. Ook in Hattem, waar ze werden geleid door de hier geboren Herman Willem Daendels. Het draaide bijna op een burgeroorlog uit. Hattem werd in 1786 door Stadhoudelijke troepen hoegenaamd zonder slag of stoot bezet en de patriotten sloegen op de vlucht. Enkele raddraaiers werden tot verbanning veroordeeld, inclusief Daendels, die later nog belangrijke functies zou bekleden, zoals Gouverneur Generaal van Oost-Indië.

Negentiende en twintigste eeuw

Een belangrijke aderlating voor Hattem was de grenswijziging van 1 januari 1818, toen bijna tweederde van het oppervlak, zijnde het voormalige schoutambt, met eenderde van de bevolking, bij de gemeente Oldebroek werd gevoegd. Half Wezep, Hattemerbroek, de Voskuil en de Duivendans, het Zand en de Gelderse Dijk, alsmede de polder Hattem, raakte Hattem kwijt. Pas in 1971 zou dit deels worden teruggedraaid en kwam de grens grotendeels langs de A50 te liggen. Dusdoende bleef toen toch Hattemerbroek en Wezep bij Oldebroek.

Hattem maakte in de negentiende eeuw niet een welvarende indruk. Een poging om een armen - spin - en leerschool tot bloei te brengen liep op niets uit. Wat wel bloeide, was het kostschoolgebeuren, vooral onder de populaire Van Wijck. De tanende Latijnse School werd er aan opgeofferd.

Kerk

In het tweede kwart van de negentiende eeuw kwam er een beweging op gang die zich afscheidde van de Hervormde Kerk. Een van de predikanten van Hattem, Anthony Brummelkamp, was een voortrekker van de Afscheiding. Hij werd door de Hervormde Kerk afgezet en stichtte de Gereformeerde gemeenten van Hattem en Heerde-Wapenveld. Korte tijd later kregen de Rooms-Katholieken met enige moeite buiten de stad in Hattemerbroek een onderkomen. De hervormde Wezepers kregen in 1863 hun eigen gemeente en kerkgebouw. Het oppervlak van de Hattemer hervormde gemeente werd dusdoende een stuk kleiner. De Joodse gemeente bouwde in 1874 een synagoge in de Achterstraat en stichtte even later een eigen begraafplaats.

Schilders

Later in dezelfde eeuw werd Hattem "ontdekt" door een aantal kunstschilders. Zo woonden en werkten hier kortere of langere tijd o.a: Jan Voerman, Scheurleer, Luite Klaver en Verkade. Al met al hebben er bijna honderd schilders in Hattem gewerkt, waaronder Bosboom, Evertsen, Witsen.

19 eeuw

De negentiende eeuw bracht een flink aantal verbeteringen op verkeerstechnisch gebied, namelijk: in 1829 het kanaal van Hattem naar Apeldoorn, in 1830 de Zuiderzeestraatweg van Amersfoort naar Zwolle, in 1845 de grindweg van Hattem naar Apeldoorn (het Loo), waarna de stadspoorten niet meer snachts werden gesloten en de portiers ontslagen; in 1863 de spoorlijn van Amersfoort naar Zwolle met een station in Hattemerbroek, in 1888 de lokaalspoorlijn Hattem-Apeldoorn. In de twintigste eeuw is deze reeks voortgezet met de opening van de eerste verkeersbrug over de IJssel in januari 1930, Rijksweg 28 van Amsersfoort naar Zwolle in 1962 en Rijksweg 50 van Zwolle naar Apeldoorn in 1977. Na de tweede wereldoorlog zijn een aantal van de opgeblazen bruggen van het Kanaal vervangen door vaste bruggen, zodat het Kanaal niet meer voor scheepvaart bruikbaar is. De lokaalspoorlijn naar Apeldoorn is in de zeventiger jaren opgebroken. Op het tracé werd in de jaren negentig een fietspad gelegd.

Aan het eind van de negentiende en begin van de twintigste eeuw kwam er enige industriële aktiviteit in en bij Hattem: de emaillefabriek Gelria, de Berghuizer papierfabriek, de tricotfabriek, de Apparatenfabriek Overijssel. De steenfabricage werd gemechaniseerd. De arbeidende klasse groeide. Direkt na de invoering van het algemeen mannen- en vrouwenkiesrecht in 1919 werd de SDAP de grootste politieke partij in Hattem.

Volkshuisvesting

Volkshuisvesting werd een belangrijk item. In de jaren twintig verrees de eerste grote buitenwijk van de woningbouwvereniging Beter Wonen: het Rode Dorp, naar men zegt zo genoemd vanwege de kleur van de dakpannen als wel vanwege de politieke kleur van veel van de inwoners. Beter Wonen is altijd de enige aktieve woningbouwvereniging gebleven. "Patrimonium" heeft het nooit verder gebracht dan plannenmakerij en is een zachte dood gestorven. Het oudste blok volkshuisvestingshuizen is het blok van Noordman aan de Hoopjesweg bij wat toen de Emaillefabriek Gelria was. Zoals de meeste Nederlandse gemeenten, breidde ook Hattem het woningbestand en zeker het bebouwde oppervlak na 1920 uit in een mate die zijn weerga in de voorafgaande eeuwen niet heeft gekend. Na het Rode Dorp verrezen in de jaren '50 de Kraayenbergstraat en Zwijnenbergstraat, de "Kampen" tussen Hogenkamp en Randweg, in de jaren '60 de ABC - buurt en het Kweekplan en vervolgens Hattem Noord.

Ruimtelijke ordening

Ruimtelijke ordening werd door al het bouwen een belangrijk beleidsonderdeel voor het gemeentebestuur. Vaak werd de ruimtelijke ordening bepaald door de omstandigheden. Zoals het feit dat de gemeente sinds de negentiende eeuw eigenaar van het Veen was: daar liggen het Rode Dorp, het industrieterrein, de ABC-buurt en de sportvelden. Ook zijn er een keer volkshuisvestingsplannen ten Noorden van de Dorpsweg tegengehouden door het feit dat de gasfabriek ter plekke door de grotere afstand niet voldoende druk in de gasleiding zou kunnen leveren. De gemeente is in 1843 eigenaar geworden van "de heide", waarvan deels sinds 1905 percelen werden verkocht voor villabouw, deels verpacht voor het delven van leem, deels is bebost, maar ook als voorbeeldig stortgat voor afval gebruikt. Het fraaie landgoed Molecaten vormde en vormt een barriere tegen bouwen. Dit was ook tot 1971 het geval met de gemeentegrens met Oldebroek. Zo komt het dat de Randweg, vroeger gemeentegrens, ook nu nog aan de rand van de bebouwing ligt.

In de Tweede Wereldoorlog zijn zowel aan het begin door de Nederlandse soldaten, als aan het eind door de Duitsers de IJsselbruggen vernield. Een poging door een geallieerd bombardement begin 1945 mislukte, maar kostte wel een aantal Hattemers het leven. In totaal stierven 38 Hattemers tengevolge van de oorlog, waaronder 15 joden. Hiermee was ook de Hattemer Joodse gemeente ter ziele.

Stadsboer

"Stadsboer" is een groot woord voor een verschijnsel van de eerste helft van deze eeuw. Het scharen- en daarmee het koeienbezit binnen de stadsmuren werd steeds meer geconcentreerd. Na de oorlog konden alleen nog diegenen koeien op Hoenwaard inscharen die de jaren ervoor ook daadwerkelijk hadden geboerd. In 1955 verrezen de eerste boerderijen op de toen nog in principe gemeenschappelijke weide. Pas rond 1974 is de Hoenwaard definitief verdeeld en partikulier eigendom geworden.

Hattem een middeleeuws stadje

  W. van Soest.

Grachten

De middeleeuwse steden in de Lage Landen, ommuurd ter beveili­ging van de poorters, zoals de middeleeuwse stedelingen genoemd werden, hebben die veiligheid vergroot door buiten de ommuring grachten te graven, of de stadsmuren te bouwen in de nabijheid van waterlopen, die in het terrein op natuurlijke wijze ontstonden.
Vaak vond men één enkele gracht onvoldoende en werd een tweede, buitengracht, gegraven. De kaart van Jacob van Deventer, daterend uit de 16e eeuw geeft een beeld van het zestiendeeeuwse Hattem.   

Het aan de kant van de IJssel liggende stadsfront heeft één enkele gracht: een water front, waarbij over bepaalde gedeelten gebruik gemaakt wordt van bestaande waterlopen. Het front aan de land­zijde wordt beschermd door een dubbele gracht. Deze zeer brede gracht was door een aarden wal in tweeën gedeeld. Gedeelten van die aarden wal zijn in het profiel van de huidige bestrating terug te vinden, bijvoorbeeld bij de Grote Gracht en de Kleine Gracht.

De IJssel

De IJssel is een rivier die onder andere gevoed wordt met water dat het land binnenkomt, waarbij de hoeveelheden verschillen. In de zomer komt er weinig, maar 's winters en in het vroege voorjaar voert de IJssel dat Rijnwater naar het IJssel­meer, vroeger de Zuiderzee. Die Zuiderzee stond in open verbin­ding met de Noordzee. Dat betekende dat in de benedenloop van de IJssel de getijdewerking nog merkbaar was.Het verschil tussen eb en vloed schommelde tussen de 20 en 30 cm.
De open verbinding met de Noordzee had echter wel tot gevolg dat bij zware noordwester stormen het Zuiderzeewater de IJssel werd opgestuwd. Dit veroorzaakte hoog water bij de stadsmuur aan de rivierzijde. Aan de noordzijde (Geldersedijk) en aan de zuidzijde (Nieuwstad en Kerkhofdijk) sloten dijken op deze stads­muur aan. Omdat het middeleeuwse Hattem betrekkelijk hoog gelegen was, heeft de stadsmuur aan de rivierzijde een respectabele hoogte. Dat is ook nu nog goed te zien bij de zogenaamde Verkentoren. 

Bottenstreng

Ten noorden van de Dijkpoort ligt langs de Geldersedijk een sloot: de zogenaamde Bottenstrang. Een middeleeuwse naam voor een met schepen bevaarbaar water. Bot, meervoud bete­kent schip (boot): strang, of stranc, ook strenc, betekent ver­takking; hier dus een vertakking van een watergang. 

Kanaal

Ook ten noorden van de Geldersedijk ligt de jachthaven; die sluit aan op het {benedenste} pand van het Apeldoorns- of Grift­kanaal, dat daarna in de IJssel uitmondt. Dit kanaal is gegraven in het begin van de 1ge eeuw. Het hoort dus niet thuis in het beeld dat we ons gaan vormen van het middeleeuwse Hattem. Wel dient in dat stadsbeeld opgenomen te worden het zuidoostelijk van het kanaal liggende, kronkelende stroompje: de oude Hattemer haven. Ze is nu helaas grotendeels dichtgegroeid en verland; maar in de middeleeuwen was daar volop bedrijvigheid. De stadsgracht aan de noordelijke kant van Hattem sluit merkwaar­dig goed op die Oude Haven aan.
Bottenstrang, Apeldoorns-kanaal en de Oude Haven liggen in de uiterwaard van de IJssel en maken, als de IJssel van dijk tot dijk staat, deel uit van die rivier. Ze zijn bij hoge rivierwater­standen niet te herkennen. 

Behalve de buitendijkse watergangen, moet ook nog de aandacht gevestigd worden op een thans binnen de bedijking liggende, vermoedelijk zeer oude watergang, de Waa. Die ligt ten westen van het middeleeuwse Hattem. De naam: Waa” betekent: kolk, ontstaan bij een dijkdoorbraak. De Waa is echter meer! 

Gaedsbergh

Belangrijk is te weten dat aan het middeleeuwse Hattem een Hattemvooraf ging. Deze oudste nederzetting lag op een heu­vel, waarlangs de Waa gelegen was. Als Hattem in 1299 stadsrechten verkrijgt is de nederzetting op de Gaedsbergh vrijwel ter ziele -de bewoners verkozen het wonen binnen de veilige muren van de nieuwe stad. Alleen de pestlijders werden verpleegd in een op de Gaedsbergh staand  het Sint Anthoniushuis.

Het  Hattem op de Gaedsbergh, een hoogte aan de rand van de Veluwse stuwwal, voldoet aan alle voorwaarden die vroeg middeleeuwse nederzettingen vereisen-de bewoners hebben zelfs bij uitzonderlijk hoge rivierstanden -er zijn mogelijkheden voor visserij en handelsvaart (via de Waa) -er zijn verbindingen met het achterland (via de Hessenweg); -landbouw is mogelijk op de hogere gronden in de directe omgeving. 

Hierin past de veronderstelling dat in het in de vroege middel­eeuwen nog onbedijkte gebied de Waa als onderdeel van het kilometers brede stroombed van de IJssel nog fungeerde als een water voerende tak van de IJssel. En wel een tak die ontstaan kan zijn gedurende het zogenaamde Ecmien toen de Rijn haar loop via de Betuwe noordwaarts verlegde naar het dal tussen de Veluwse en Sallandse heuvels en tenslotte uitwaaierde in het bekken dat onder meer gevormd werd door het vlakke land tus­sen globaal de Noordzee in het westen en wat wij nu Overijssel noemen in het oosten. De noordelijke begrenzing lag ergens bij Texel, de zuidelijke ter hoogte van het Gooi. Die Rijndelta was een met veen en riet begroeide vlakte, waarin water voe­rende kreken lagen, welke omzoomd waren met oeverwallen waar­op vaak over grote afstanden in jongere perioden duinvorming plaats vond. 

Hoenwaard

De grote oeverwal van de Hoenwaard met daarop een aaneen­sluitend complex rivierduinen, strekte zich wellicht uit tot na­bij de Gaedsbergh. Op enkele plaatsen werd zij onderbroken door kreken en strengen.Op die oeverwal zijn scherven van aardewerk gevonden die duiden op praehistorische bewoning en die overeenstemmen met de in de Noordoostpolder gevonden resten van zeer oude bewo­ning. 

Vragen zijn er te over. Ons rest nog een beeld te geven over het gebied zo omstreeks het jaar 1000. De IJssel is nog niet bedijkt; het is een moerasachtig gebied met kreken, killen en slenken. Hier en daar oeverwallen met soms eindeloos (zich) strekkende rivierduinen. Een gebied be­groeid met wilg, els en riet; ontoegankelijk. Godesweert werd het genoemd.In dat gebied gaan zich mensen vestigen -eerst voor­zichtig aan de rand (Gaedsbergh) -later met wat meer durf er midden in. Er komt een kerk, er wordt een stadje gesticht; de Gelderse hertogen bouwen er een kasteel; het aangrenzende land wordt bedijkt en de historie van Hattem kan beginnen.

Scharrebier

Met het huidige mooie weer wordt menig glas bier gedronken. Jaren geleden was er een slijterij (van Elburg) gevestigd in de Kerkstraat. De heer van Elburg benaderde in 1984 Heemkunde Hattem of zij wisten hoe Scharrebier werd gebrouwen, dit zou één van de soorten bier zijn die hier vroeger werd gebrouwen en gedronken. In het kwartaalblad van maart 1984 publiceerde mevrouw L. Koridon onderstaand artikel.

…En aangezien we in een tijd van nostalgie leven was de gedachte van deze ondernemer helemaal zo gek nog niet. Er zou best eens een markt voor kunnen zijn.Alleen, hoe werd het Hattems Scharrebier gebrouwen?We hopen niet dat het niet de wijze van brouwen was die men bij het Tilburgse scharrebier toepaste. Dit was wel een bijzonder “scherp”biertje, zo is te lezen in een brochure van het Zuiveringschap Veluwe.

We laten de schrijver van de brochure aan het woord.

Hergebruik van vervuild afwaswater kwam ook vroeger al voor. In de omgeving van Tilburg had men een nogal merkwaardige manier om afvalwater opnieuw te gebruiken. Men maakte er een soort bier van. In de 17e eeuw werd daar veel wol tot laken verwerkt. Men vermengde de wol met terpetijn en dat mengsel werd vervolgens gewassen met zeep en rottende urine. Daarna spoelde men de zaak in kuilen en poelen. Het water hiervan zo verontreinigd, dat ook hier het grondwater erg van te lijden had. Het bepaald niet schone water uit die poelen deed men in potten onder toevoeging van zuurdeeg en roggemeel. Het brouwsel werd gekookt, waarna men het afgesloten van lucht enige tijd liet gisten. Het eindproduct dronk men onder de naam Scherp – of Scarrebier.

WILT  U NOG EEN BIERTJE?

Als reactie op bovenvermelde publicatie kwam de vraag over Hattems Rood, het is niet bekend of hier ooit reactie is gekomen. Misschien nu?

.